فعالیتهای اجتماعی
مساجد از دیرباز علاوه بر اینکه جایگاه پرستش، نیایش و فعالیتهای فرهنگی دینی بود، به امور اجتماعی نیز توجّه داشته و با استفاده از پایگاه مردمی خویش، عمیق ترین تلاشها را در جهت حل مشکلات اجتماعی داشته است. در این نوشتار نمودهایی از این نقش مورد بررسی قرار می گیرد.
1. کنترل تنشهای اجتماعی
یکی از مشکلات جدّی در جوامع گوناگون از جمله ایران، اختلافات و صف بندیهای گروههای مختلف اجتماعی در برابر یکدیگر است. اختلافات قبیله ای، طایفه ای و یا صف آراییهای اهالی روستاها، شهرها و محلّه ها در برابر یکدیگر از این دست قلمداد می شود. این تنشها گاهی با گذر زمان به صورت مزمن در آمده، بخشی از تاریخ مناطق را به خود اختصاص می دهد و در مواردی منجر به قتل نفس و خسارات مالی فراوان می گردد.
پایگاههای پاک معنوی مانند مساجد و روحانیون، تاکنون در کاهش این کشمکشهای رنج آور بسیار مؤثر بوده اند و اگر روحانیون به خوبی وظیفه خود را انجام دهند، می توانند مسجد را کانون محبّت و رفع تنشهای اجتماعی قرار دهند. برای دستیابی به این هدف، می توان از طرق ذیل بهره برد:
الف. جلسات وحدت در مسجد
با دعوت از سران درگیریها، تشکیل جلسه با آنان و نصیحت آنها با استدلال به آیات قرآنی و روایات، به خوبی می توان زمینه همدلی و دوستی بین آنان را فراهم و از آنان خواست که در کاهش درگیریهای اجتماعی تلاش کنند.
ب. سخنرانی
در سخنرانیها می توان با استفاده از آیات و روایات مربوط به پرهیز از اختلافات، گسترش اخوّت و برادری، اصلاح بین مؤمنین و… مردم را به دوری و اجتناب از درگیری ترغیب کرد.
ج. مراسم
اعیاد و عزاداریهای معصومین علیهم السلام ، زمانهای مناسبی است که از گروههای درگیر برای شرکت در مراسم دعوت و با گرمی از هر دو یا چند دسته استقبال و بین آنان صلح و صفا ایجاد شود.
د. هماهنگی بین مساجد
در مناطقی که چند مسجد و یا چند محله مجزّی وجود دارد، روحانی می تواند با برقراری نماز جماعت در مساجد و یا محلّه ها به صورت نوبتی و دعوت از همه مردم برای شرکت در نماز جماعت، زمینه همدلی را فراهم سازد؛ مثلاً نماز ظهر و عصر را در یک مسجد و نماز مغرب و عشا را در مسجد دیگر برگزار کند.
ه . هماهنگی بین دسته های عزاداری
مبلّغ می تواند برای ایجاد هماهنگی بین دسته های عزاداری، دسته عزاداری یک مسجد و یا محلّه را به مسجد و یا محلّه دیگر برده و در مناسبت دیگر، گروه مقابل را به این مسجد و یا محلّه بیاورد.
و. نقل سخنان وحدت آفرین
روحانی می تواند با نقل سخنان مثبت هر گروه در مورد گروه دیگر، خصومتها را به همدلی و وحدت تبدیل کند.
2. حل اختلافات مردمی
گاهی بین دو نفر مؤمن به دلیلی نزاع می شود، اگر روحانی بتواند برای حل این اختلافات با اختصاص زمانی در مسجد، بین مردم صلح ایجاد کند، ضمن عمل به آیه «اِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ اِخْوَةٌ فَاَصْلِحُوا بَیْنَ اَخَوَیْکُمْ»(1)، موجب رفع کدورت گشته و در نهایت افراد متدین بیش از پیش به مسجد علاقه مند می گردند.
3. رفع اختلافات خانوادگی
در بسیاری از خانواده ها بین زن و شوهر و یا پدر و مادر با فرزندان اختلافاتی بوجود می آید و مردم به دلیل اعتماد به روحانیون، به آنان مراجعه می کنند. بهتر است روحانی، زمان مشخصی را برای پرداختن به این امور در نظر گرفته و در برنامه های مسجد اعلان کند.
روحانیونی که در این امر حساس موفق بوده اند، از پایگاه مسجد، خدمات بسیاری را در امور اجتماعی داشته اند؛ به نحوی که گاهی برای نیروهای انتظامی و دادگاهها، این امر خیلی واضح بوده است؛ یعنی، تا زمانی که روحانی در مسجد به فعالیت مشغول است، در حد بسیار زیادی اختلافات مردم به پاسگاهها و کلانتریها منتقل نمی شود و از سوی دیگر، شاخصهای امنیتی و کاهش جرم و جنایت، سیر مثبت را نشان می دهد.
4. رشد آگاهیهای سیاسی
از مهم ترین نقشهای مسجد، رشد آگاهیهای سیاسی نیروهای حزب اللّه است که از اهمیّت بسیاری برخوردار می باشد.
در زمان پیامبر صلی الله علیه و آله ، جهت گیریهای سیاسی اسلام در قالب آیات قرآن مطرح می شد. این آیات، گاهی در برابر کفار، یهود و منافقین موضع گیری می کرد و زمانی توطئه های دشمنان را افشاء می نمود، از نشستهای سرّی و نقشه های شوم آنان پرده بر می داشت، به شایعات دشمن پاسخ می داد، شبهات آنان را مطرح و به نقد می کشید. بهانه های افراد سست ایمان را برای فرار از جنگ مطرح و مؤمنین را به مبارزه و ایستادگی در برابر دشمنان و جنگ بی امان با آنان فرا می خواند. جهادگران پاک باخته را تشویق و به بهشت جاودان بشارت می داد، فراریان از جنگ و مرگ را نکوهش می کرد و اطاعت از فرماندهی را توصیه، وحدت را تکلیف و پرهیز از اختلاف در امت اسلامی را وظیفه دینی معرفی می کرد و از دوستی و هم پیمانی با کفار و منافقین بر حذر می داشت.
اگر گذری اجمالی به آیات قرآن داشته باشیم، خواهیم دید که بخش زیادی از آیات قرآن به این مباحث می پردازد.
این آیات که در مقام بیان مواضع سیاسی اسلام مطرح می گردد و همچنین اوامر سیاسی شخص پیامبر صلی الله علیه و آله ، غالبا در مساجد بیان می شود.
امروزه نیز روحانیون می توانند با بیان آیات قرآن و روایات معصومین علیهم السلام در مساجد، و تطبیق آن با مسائل سیاسی زمان، نیروهای مؤمن را تقویت کرده، توطئه های کفار و منافقین زمان را مطرح، و مسلمانان را برای رویارویی با جبهه پلیدی آماده سازند.
در این عرصه باید دقت شود که مساجد به مسائل جناحی جزئی وارد نشده و موجب جذب عده ای از مؤمنین و طرد دسته دیگر نگردد؛ بلکه با ایجاد اتفاق و اتحاد در جبهه مؤمنین، صفی واحد در برابر کفر و نفاق ایجاد کند.
5. مقابله با تهاجم فرهنگی
هجوم به فرهنگ دینی ایران از دیرباز در دستور کار دشمنان اسلام قرار گرفته و پس از انقلاب به دلیل مفاهیم ظلم ستیز اسلام، بسیار جدّی تر توسط استثمارگران دنبال می شود. امروز این تهاجم به دلیل تنوع و پیچیدگیهای ابزارهای ارتباطاتی، خیلی حساس تر شده است.
نمودهای این تهاجم، اشکال گوناگونی دارد که می توان به برخی از آنها اشاره کرد.
الف. در اکثر مراکز علمی دانشگاهی، فرهنگ خودی و کلیّه نمودهای آن تحقیر می شود و هر نظریه ضعیفی از بیگانگان توسط اساتید با آب و تاب و به عنوان بهترینها به افکار دانشجویان ارائه می شود.
برخی از اساتید سعی می کنند حتی الامکان واژه های بیگانگان را مطرح و از بکارگیری معادلهای فراوان فارسی آن اجتناب نموده، بدینوسیله خود را از جهت علمی قوی معرفی کنند.
ب. مطبوعات وابسته و گاهی صدا وسیما در برنامه های خود شاخصهای اخلاقی غرب را ترویج نموده و سعی دارند آزادیهای مدنی، جایگاه زن، نیازهای جوانان، اهتمام به ورزش و… را با میزان فرهنگ غرب سنجیده و تلاش می کنند که افکار اجتماعی را به آن سو جهت دهند.
ج. فساد در ابعاد مختلف ترویج و به عنوان آزادیهای اجتماعی، بر فرهنگ عمومی تحمیل می شود و شهوات جنسی و نفسانی تحریک می گردد، پوششهای جوانان رنگ دینی ملّی خود را باخته، از بیگانگان الگو می گیرد.
در برابر اشکال مختلف تهاجم فرهنگی، این مساجد هستند که می توانند با ایجاد فضای سالم فرهنگی، انسانها را به هویت دینی خویش رهنمون گردند، رسوبات فرهنگی بیگانه را بزدایند وهمانند سنگری مستحکم در برابر این تهاجم بی امان، فرزندان قرآن را در درون خویش حفظ کنند.
6. کنترل اماکن فساد انگیز
برخی از اماکن تفریحی، مغازه ها و یا خانه ها، به صورت محل تجمع افراد فاسد در آمده، زمینه گسترش فساد را فراهم می سازند. متولیان و مدیران مساجد می توانند از راههای گوناگون جهت کنترل و یا تعطیلی این اماکن اقدام کنند.
7. امر بمعروف و نهی از منکر
مساجد می توانند با تشکیل گروههای امر بمعروف و نهی از منکر، از نیروهای تحصیل کرده و مؤمن، سعی کنند تا بصورت فردی و یا گروهی به امر بمعروف و نهی از منکر بپردازند. این بخش از فعالیتها، دارای ویژگیها و شرایطی است که در این مقال نمی گنجد.
8. تقویت روحیه جهاد و شهادت
روحیه ایثار، گذشت، جهاد و شهادت، مستحکم ترین برج و باروئی است که از نفوذ دشمنان جلوگیری می کند. امروزه می بینیم که آمریکا بر این همّت می گمارد که این گونه مفاهیم را از دروس مدارس و دانشگاههای کشورهای اسلامی محو سازد و این مساجد هستند که با پرورش نیروهای جهادگر، سخت ترین مقاومتها در برابر دشمن را تضمین می کنند.
تجربه هشت سال دفاع مقدس نشان داد که اساسی ترین پایگاه تربیت نیروی مقاوم برای جنگ، مساجد هستند که توانستند نیروهای خویش را در مکتب امام حسین علیه السلام پرورش دهند.
9. برطرف کردن مشکلات مسلمانان
تجربه نشان داده است که مساجد فعال می توانند در جبران آسیبهای اجتماعی مؤثر بوده و در زمان بروز حوادث غیرمترقبه در کشور، مهم ترین نقش را داشته باشند؛ همانگونه که مساجد بیش از کلیه مراکز دیگر در رویدادهای مصیبت بار به گردآوری کمکهای مردمی پرداخته و بر آلام عمومی اجتماعی درمان بوده اند. تجربه دفاع مقدس، فاجعه سیل شمال و زلزله بم، مؤیّد این واقعیت است که مساجد نقشی بی بدیل در این حوادث دارند.
این نقش گاهی در قالب کمک به مسلمانان و شیعیان دیگر کشورها مانند فلسطین، عراق، افغانستان و بوسنی و هرزگوین نیز جلوه گر می شود؛ از اینرو روحانیون باید در حفظ و حراست از این نقش بکوشند.
10. برخورد با نا امنی
در موارد زیادی که محل یا منطقه ای با ناامنی مواجه می شود، از مهم ترین پایگاههایی که به این امر همت می گمارد، مساجد می باشند که هم اکنون نیز در مناطق بسیاری، بسیج مساجد با این نوع مسائل برخورد می کند؛ گرچه فعالیت فرهنگی مساجد و تقویت دینی ـ اعتقادی جوانان، به صورت اساسی و مبنایی از بروز ناامنی و گرایش مردم به جرم و جنایت جلوگیری می کند.
11. رسیدگی به نیازمندان
مساجد بسیاری در کشور دیده می شوند که با گردآوری کمکهای مردمی، به رفع نیاز تهیدستان روی می آورند و گاهی کمکهای آنان تا زمانی ادامه می یابد که خود یا فرزندانشان به توانایی حل مشکلات موفق می شوند؛ مثلاً برای دختران بی بضاعت جهیزیه تدارک می بینند، به مدد مصیبت زدگان می شتابند. این حرکت اجتماعی مساجد باید بیش از پیش تقویت شود.
12. عیادت بیماران
یکی از سنتهای پسندیده ای که در برخی از مساجد بدان توجّه می شود، عیادت از بیماران است. هنگامی که یکی از مؤمنین اهل مسجد بیمار می شود، برادران ایمانی به همراه امام جماعت، از او دیدن نموده، التیام بخش آلام وی می گردند.
13. اعطای قرض الحسنه
امروزه بسیارند مساجدی که در نقاط مختلف کشور قرض الحسنه ایجاد کرده، و با اعطای قرض، گوشه ای از کاستیهای تهیدستان را پوشش داده، موجب جذب برخی از افراد به مساجد می شوند.
در این عرصه لازم است روحانیون از این حرکت خداپسندانه پشتیبانی نموده و ضمن نظارت بر عملکرد قرض الحسنه، سعی کنند که از دخالت در امور قرض الحسنه پرهیز کنند؛ زیرا عوارض جانبی و انتظارات بیش از حد مردم، برای روحانی مشکل ساز می شود.
باید توجّه داشت که از خطاهای شرعی در قرض الحسنه جلوگیری شود.
14. ازدواج
یکی از نقشهای مهمّ مساجد که می تواند مؤثر باشد، ترغیب به امر ازدواج و بستر سازی برای تسهیل این امر مهم اجتماعی است. ازدواج جوانان یا زنان و مردان بی همسر، از بنیادی ترین راههای جلوگیری از فحشاء و فساد است.
فراوان اند زنان و مردانی که همسران خود را از دست داده و در چهار چوبهای آداب و رسوم غلط اجتماعی، ناچار تا آخر عمر بدون همسر می مانند و مهم ترین نیاز خویش را به ناچار نادیده می انگارند. روحانیون می توانند با تبیین قوانین شرع، این امر خداپسندانه را ترویج کنند.
ای کاش حداقل از مسیحیّت، سنت حسنه ازدواج در کلیسا اقتباس می شد و ازدواجها در مسجد انجام می گردید، تا زیباترین خاطره مؤمنین در فضای مسجد نقش بندد، نه آنکه مرده ها را به مسجد برده و یا مراسم مردگان را در مساجد برقرار کنند.
«عَنْ اَبی بَکْرِ بْنِ عیسَی ابْنِ اَحْمَدِ الْعَلَوی قالَ: کُنْتُ فِی الْمَسْجِدِ وَ قَدْ جیی ءَ بِجِنازَةٍ فَاَرَدْتُ اَنْ اُصَلِّیَ عَلَیْها فَجاء اَبُو الْحَسَنِ الأَوَّل علیه السلام فَوَضَعَ مِرْفَقَهُ فی صدری فَجَعَلَ یَدْفَعُنی حتّی أَخْرَجَنی مِنَ الْمَسْجِدِ ثُمَّ قالَ یا اَبابَکْرٍ اِنَّ الْجَنائِزَ لایُصَلّی عَلَیْها فِی الْمَسْجِدِ؛
